ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب جوزجانی سعدیجوزجانی، ابواسحاق ابراهیم‌بن یعقوب‌بن اسحاق سعدی، محدّث قرن دوم و سوم می باشد. فهرست مندرجات۲ - تاریخ ولادت جوزجانی ۳ - سفر به مکه وبصره ورمله برای کسب دانش ۴ - ملاقات جوزجانی ونقل حدیث از اصرم ۵ - نظر سمعانی درعراقی بودن جوزجانی ۶ - سفر جوزجانی به مصر ودمشق ۷ - اساتید جوزجانی در نقل حدیث ۸ - نقل حدیث ترمذی ودیگران از جوزجانی ۹ - تضعیف رجال امامیه توسط جوزجانی ۱۰ - جرح و تضعیف ابوحنیفه توسط جوزجانی ۱۱ - ثقه دانستن جوزجانی توسط نسائی وابن حبان ۱۲ - تاریخ وفات جوزجانی و اقوال مختلف ۱۳ - احوال الرجال تنها اثر کامل بجا مانده از جوزجانی ۱۴ - دیگر نام های کتاب احوال الرجال جوزجانی ۱۵ - شیوه جوزجانی درکتاب احوال الرجال ۱۶ - اهمیت کتاب احوال الرجال جوزجانی ۱۷ - نقل جوزجانی از سماعیات احمدبن حنبل ۱۸ - کتاب المسائل جوزجانی ۱۹ - امارات النبویه جوزجانی ۲۰ - فهرست منابع ۲۱ - پانویس ۲۲ - منبع ۱ - جوزجانی ودلیل شهرتش به سعدیاو را به‌سبب انتسابش به سعدبن ابی‌وقاص (صحابی معروف پیامبر ) سعدی نامیده‌اند. [۱]
ابوسعد سمعانی، الانساب، ج ۳، ص ۲۵۶.
[۲]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، ص ۲۴۴، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
عِجْلی [۳]
احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، ج۱، ص ۵۷، بترتیب علی‌بن أبی‌بکر هیثمی و تضمینات ابن‌حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
از یکی از معاصرانش به نام ابراهیم سعدی نام برده و او را از فرزندان عمربن سعد معرفی کرده است که به نظر می‌رسد همین جوزجانی باشد.۲ - تاریخ ولادت جوزجانیتاریخ ولادت جوزجانی مشخص نیست، اما با توجه به تاریخ فوت برخی شیوخِ وی، از جمله حسین‌بن علی جُعْفی (متوفی ۲۰۳) و محمدبن عبید طنافسی کوفی متوفی ۲۰۵، [۴]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، ص ۲۴۵ـ۲۴۶، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
احتمالاً در اواخر قرن دوم به دنیا آمده است.۳ - سفر به مکه وبصره ورمله برای کسب دانشجوزجانی، مانند دیگر محدّثان، برای کسب علم از بزرگان عصر خود، به شهرها و مراکز علمی سفر می‌کرد. دارقَطُنی از اقامت وی در مکه ، بصره و [[رمله|] رَمْله ] خبر داده است. [۵]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، ص ۲۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۴ - ملاقات جوزجانی ونقل حدیث از اصرموی در همدان محدّث مشهوری به نام اصرم‌بن حُوشَب را دیده و از او حدیث نگاشته است. [۶]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۲۰۵، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
همچنین، از حضور خود در بغداد خبر داده است. [۷]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص ۱۳۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۸]
تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۵ - نظر سمعانی درعراقی بودن جوزجانیسمعانی [۹]
ابوسعد سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۵۲.
جوزجانی را عراقی معرفی کرده که ظاهراً به‌سبب اقامت او در عراق بوده است.۶ - سفر جوزجانی به مصر ودمشقابوسعیدبن یونس از ورود جوزجانی به مصر در ۲۴۵ خبر داده است. [۱۰]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص ۱۳۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۱۱]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱، ص۱۶۵، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
شرح‌حال‌نویسان در باره سکونت وی در دمشق نیز اتفاق‌نظر دارند. [۱۲]
ابوسعد سمعانی، الانساب، ج ۲، ص ۵۲.
[۱۳]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، ص ۲۷۸، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۷ - اساتید جوزجانی در نقل حدیثوی نزد بسیاری از محدّثان عصر خود تلمذ کرد، که از مشهورترین آنان ابونُعَیم فضل‌بن دُکَین ، ابوغَسَّان مالک‌بن اسماعیل نَهدی و حمادبن عیسی جُهَنی بودند. مزّی [۱۴]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، ص ۲۴۵ـ۲۴۷، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
فهرست کاملی از مشایخ جوزجانی را آورده است. [۱۵]
عبدالعلیم بستوی، الاءمام الجوزجانی و منهجه فی الجرح و التعدیل مع تحقیق کتابیه الشجره فی أحوال الرجال، ج۱، ص ۱۶ـ۲۶، و، أمارات النبوه، ریاض ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۸ - نقل حدیث ترمذی ودیگران از جوزجانیترمذی ، نسائی ، ابوداوود سجستانی ، ابوزَرْعه عبدالرحمان‌بن عمر دمشقی و [[|ابوبشر محمدبن احمد دولابی ابوبشر محمدبن احمد دُولابی]] از جمله کسانی بودند که از جوزجانی حدیث نقل کرده‌اند. [۱۶]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، ص ۲۴۷ـ ۲۴۸، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۷]
عبدالعلیم بستوی، الاءمام الجوزجانی و منهجه فی الجرح و التعدیل مع تحقیق کتابیه الشجره فی أحوال الرجال، ج۱، ص ۲۷ـ۳۰، و، أمارات النبوه، ریاض ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۹ - تضعیف رجال امامیه توسط جوزجانیدر منابع کهن رجالی، به انحراف جوزجانی از امام علی علیه‌السلام اشارات متعددی شده است. [۱۸]
ابن‌حبّان، کتاب‌الثقات، ج ۸، ص ۸۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۱۹]
ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج ۱، ص ۳۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۰]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، ص ۲۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
همانگونه که ابن‌حجر عسقلانی [۲۱]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۱۹۹، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
نیز نوشته، گفته‌های جوزجانی در تضعیف رجال امامی و متشیع در کتاب احوال‌الرجال [۲۲]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۳۵، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۳]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۴۷، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۴]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص۶۷، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۵]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص۶۹ـ ۷۰، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
دالّ بر همین امر است.۱۰ - جرح و تضعیف ابوحنیفه توسط جوزجانیجوزجانی [۲۶]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۷۵، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
ابوحنیفه را نیز در زمره ضعفا آورده و همان موضع عمومی اهل حدیث را در جرح و تضعیف ابوحنیفه آغاز کرده است.۱۱ - ثقه دانستن جوزجانی توسط نسائی وابن حبانبا این حال، نسائی [۲۷]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، ص ۲۴۸، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
و دارقطنی ، [۲۸]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، ص ۲۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
[۲۹]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۱، ص۲۴۸، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
جوزجانی را ثقه دانسته و ابن‌حبّان [۳۰]
ابن‌حبّان، کتاب‌الثقات، ج ۸، ص ۸۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
او را در سنّت استوار و از لحاظ مقام علمی، در حدیث، حافظ معرفی کرده و افزوده که جوزجانی گاهی، به دلیل صلابتش، از حد تجاوز کرده است.۱۲ - تاریخ وفات جوزجانی و اقوال مختلفابنحبّان [۳۱]
ابن‌حبّان، کتاب‌الثقات، ج ۸، ص ۸۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
تاریخ وفات جوزجانی را بعد از ۲۴۴ و ابوسعید بن یونس وفات او را در ۲۵۶ دانسته، [۳۲]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، ص ۲۸۱، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
اما احمدبن محمد تمیمی ، تاریخ درگذشت جوزجانی را اول ذیقعده ۲۵۹ ذکر کرده است. [۳۳]
ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج ۷، ص ۲۸۲، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
۱۳ - احوال الرجال تنها اثر کامل بجا مانده از جوزجانیاحوال الرجال، که موضوع آن راویان ضعیف و ضُعفاست، ظاهراً تنها اثرِ کاملِ موجود جوزجانی است که یک نسخه خطی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق (مجموعه ۳۴۹) نگهداری می‌شود. [۳۴]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۱۸، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
صبحی بدری سامرائی این کتاب را منتشر کرده است (بیروت ۱۴۰۵).عبدالعلیم بستوی نیز به ضمیمه تحقیق خویش در باره شیوه جرح و تعدیل جوزجانی در کتاب الامام الجوزجانی و منهجه فی‌الجرح و التعدیل (ریاض و فیصل‌آباد ۱۴۱۱)، احوال‌الرجال را با نام الشجره فی احوال الرجال چاپ کرده است، اما نام درست این کتاب، همانگونه که سامرائی نیز نوشته، [۳۵]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۱۷ـ ۱۸، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
احوال‌الرجال است و کلمه «الشجره» بعدها به آن افزوده شده است. [۳۶]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۲۳، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۴ - دیگر نام های کتاب احوال الرجال جوزجانیظاهراً الضعفاء و الجرح و التعدیل دیگر نامهای احوال الرجال اند و سامرائی [۳۷]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۱۸، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
نیز چنین نظری داده است.۱۵ - شیوه جوزجانی درکتاب احوال الرجالجوزجانی [۳۸]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۳۰ـ ۳۱، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
تألیف این کتاب را وظیفه‌ای دینی برای دقت در احادیث نبوی ذکر کرده و در ادامه، فهرست برخی از رجال ضعیف را آورده و نخست به ذکر برخی از رجال خوارج پرداخته است.۱۶ - اهمیت کتاب احوال الرجال جوزجانیکتاب احوال‌الرجال مورد توجه رجالیان اهل سنّت بوده است. [۳۹]
ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، ج۱، ص ۲۱، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۰]
عبدالعلیم بستوی، الاءمام الجوزجانی و منهجه فی الجرح و التعدیل مع تحقیق کتابیه الشجره فی أحوال الرجال، ج۱، ص ۱۴۹ـ۱۵۶، و، أمارات النبوه، ریاض ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۱۷ - نقل جوزجانی از سماعیات احمدبن حنبلهمچنین جوزجانی مجموعه‌ای از سماعیات خود از احمدبن حنبل را تدوین کرده است که، همچون دیگر مجموعه‌هایی که شاگردان احمدبن حنبل از سخنان استاد خود تدوین کرده‌اند، به المسائل مشهور بوده است. ۱۸ - کتاب المسائل جوزجانیابوبکر احمدبن محمدبن هارون خَلّال ، ضمن ستایش فراوان از جوزجانی، از نامه‌نگاری احمدبن حنبل به جوزجانی سخن گفته و کتاب المسائل جوزجانی را اثری دو جلدی ذکر کرده است. [۴۱]
یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، ص ۲۴۸، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۹ - امارات النبویه جوزجانیاثر دیگر وی، أمارات النبوه است که فقط گزیده‌ای از آن در ظاهریه دمشق (مجموعه ۱۰۴، گ ۱۶۲ الف ـ ۱۶۹ الف؛ [۴۲]
یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسه العُمریه فی دارالکتب الظاهریه بدمشق، ج۱، ص ۵۵۲، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
باقی‌مانده و بستوی متن آن را همراه احوال‌الرجال به چاپ رسانده است.سزگین نسخه‌ای منتخب از کتاب الاباطیل، اثر حسین‌بن ابراهیم جورقانی (متوفی ۵۴۳)، را به جوزجانی نسبت داده، که فریوائی [۴۳]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصّحاح و المشاهیر، ج ۱، ص ۶۶، چاپ عبدالرحمان فریوائی، بنارس ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۴]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصّحاح و المشاهیر، ج ۱، ص ۷۸، چاپ عبدالرحمان فریوائی، بنارس ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به نادرستی این مطلب اشاره کرده است.________________________________________ ۲۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌حبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. (۲) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. (۳) ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۴) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱. (۵) عبدالعلیم بستوی، الاءمام الجوزجانی و منهجه فی الجرح و التعدیل مع تحقیق کتابیه الشجره فی أحوال الرجال، و، أمارات النبوه، ریاض ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۶) حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصّحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، بنارس ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۷) ابراهیم‌بن یعقوب جوزجانی، احوال الرجال، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۸) ابوسعد سمعانی، الانساب. (۹) یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسه العُمریه فی دارالکتب الظاهریه بدمشق، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۰) احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، بترتیب علی‌بن أبی‌بکر هیثمی و تضمینات ابن‌حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴. (۱۱) یوسف‌بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. ۲۱ - پانویس
۲۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۵۱۹۷. |